هرگز داخل زخم‌تان بتادین نریزید !

با دکتر مهرداد خوانساری، متخصص جراحی عمومی، فلوشیپ لاپاروسکوپی و عضو هیات علمی دانشگاه آزاد اسلامی در رابطه با زخم ها و بهبود آنها صحبت کرده ایم.

زخم‌ها چند نوع هستند؟

زخم عبارت است از گسیختگی اپی‏تلیوم یا پوشش در هر قسمتی از بدن اعم از پوست، مخاط دستگاه گوارشی و... که بر اساس نوع زخم در هر قسمتی از بدن، درمان‌ها متفاوت خواهند بود. پس زخم‌ها می‏توانند در نقاط مختلفی از بدن، چه در ارگان‏های داخلی مانند دستگاه گوارش یا در ارگان خارجی مانند پوست ایجاد شوند. اما به طورکلی زخم‌ها را به دو نوع حاد و مزمن تقسیم‌بندی می‌کنیم.

کمی درباره این زخم‏ها توضیح می‏دهید؟

بله، برای تعریف زخم حاد و مزمن بهتر است در ابتدا به روند ترمیم یک زخم پس از ایجاد آن بپردازم. هر زخمی چهار مرحله را طی می‏کند. در اولین ثانیه‌های ایجاد زخم در بدن، روند ترمیم زخم آغاز می‌شود. به این صورت که سلول‌های التهابی به سمت مرکز زخم حرکت می‌کنند و به نوعی آن را مورد حمله قرار می‌دهند. این‌کار با دو هدف انجام می‌شود؛ اول پاک‌کردن باکتری‌ها و آلودگی‌ها از محل که معمولا از روز اول تا روز چهارم زمان می‌برد و دوم ترشح واسطه‌های التهابی که در مرحله دوم زخم به کار می‌آیند. در واقع روند ترمیم زخم، فیزیولوژیک و در عین حال هورمونی است؛ یعنی هم فیزیولوژی طبیعی بدن و هم هورمون‌ها در ترمیم آن نقش دارند.

مرحله دوم معمولا از روز چهارم تا دهم یا دوازدهم بعد از ایجاد زخم طول می‌کشد. در این مدت سلول‌های التهابی‌ای که وارد حفره زخم شده‌اند شروع به تکثیر می‌کنند تا داربستی تشکیل بدهند و زخم را از آن داربست آکنده کنند تا ترمیم زخم ادامه پیدا کند.

اولین اقدام، کنترل خونریزی است که می‌توان با فشار دست یا با یک پارچه و گاز استریل تمیز آن را کنترل کرد

مرحله سوم ترمیم زخم از روز دهم تا دوازدهم طول می‏کشد. در این مرحله حمله سلول‌ها و تکثیر آنها نظم و انضباط خاصی پیدا می‌کنند. به این صورت که بدن زوائد را از زخم برداشت می‌کند و زخم همانند بافت‌های اطرافش شکل می‌گیرد که اصطلاحا به این مرحله Modeling یا مرحله «تغییر زخم» می‌گویند.

این عوامل مشابه تجربه همه از زخم است؟

بله، همه ما زخم را تجربه‌ کرده‌ایم و شما دیده‌اید که هر زخمی در ابتدا التهابی دارد که در روز سوم و چهارم کمتر می‏شود و مقداری برجستگی پیدا می‌کند و سپس در عرض 6 تا 12 ماه زخم مدل خود را تغییر می‌دهد تا به بافت همسایه خود نزدیک شود. مرحله آخر برداشت اضافه‌ها از زخم و همان چیزی است که ما اصطلاحا به آن «جوشگاه» یا «اسکار زخم» می‌گوییم. جوشگاه به مرور زمان از بین خواهد رفت و به یک بافت طبیعی تبدیل خواهد شد. البته جوشگاه زخم می‌تواند بر اساس ژنتیک ادامه پیدا کند و از بین نرود یا اینکه به طور کامل محو شود.

اگر هنگام ترمیم زخم اتفاقی بیفتد که این مراحل پشت‌سر هم انجام نشود، چه پیامدی خواهد داشت؟

در این صورت زخم حاد به یک زخم مزمن تبدیل می‌شود که درمان‌های خاص خود را می‌طلبد. به همین دلیل تلاش ما این است که زخم حاد را در روند ترمیم طبیعی خودش نگه داریم و اجازه ندهیم که زخم، مزمن شود، زیرا در این صورت مجبوریم از تکنیک‌های خاصی استفاده کنیم تا آن را درمان کنیم.

آیا مزمن‌شدن زخم خطرناک‌ است؟

بله، ممکن است به خاطر وجود یک زخم مزمن عوارض خطرناکی ایجاد شود، زیرا مزمن‌شدن زخم، مسایل ساده زخم‌ها را به مسایل پیچیده‌ای تبدیل می‌کند. البته هر زخمی‌ مزمن نمی‌شود، بلکه عواملی وجود دارد که می‌تواند زخم حاد را به زخم‌ مزمن تبدیل کند. بسیاری از این عوامل ذاتی هستند و مربوط به خود شخص است، اما بیماری‌های زمینه‌ای مانند بیماری‌هایی که در سیستم ایمنی افراد نقص ایجاد می‌کنند، مانند بیماری‌های کبدی و کلیوی، بیماری‌ دیابت، افرادی که فقر تغذیه‌ای دارند، افرادی که شیمی‌درمانی می‌شوند، افرادی که کورتیکواسترویید مصرف می‌کنند، موارد خاصی که در منطقه‌ای که زخم ایجاد شده است و خونرسانی کافی شریانی یا وریدی ندارند، مانند بیمارانی که دچار واریس‌های مزمن و شدید اندام‌های تحتانی هستند که زخم‌ آنها گاهی حتی به قطع عضو نیز منجر می‏شود، افرادی که کم‌خونی و تصلب‌شرایین دارند، افرادی که قطع نخاع هستند یا طولانی‌مدت در بستر می‏مانند و دچار زخم‌های حادی به نام «زخم‌بستر» می‌شوند که اغلب موارد مزمن می‌شود و... .

بنابراین کسانی که مبتلا به این بیماری‌ها هستند باید بیشتر احتیاط و از زخمشان مراقبت کنند. رسیدگی به موقع و پیشگیری از مزمن‌شدن زخم‌ها بسیار موثر است، هرچند که در بعضی از افراد نمی‌توان از مزمن‌شدن زخم پیشگیری کرد، اما می‌توان آن را کنترل نمود.

اگر ناحیه‌ای از بدن با اشیای برنده مانند شیشه بریده شده بود، امکان عمیق‌بودن زخم زیاد است، بنابراین در این موارد بهتر است سریعا به پزشک مراجعه کنید

چطور از مزمن‌شدن زخم‌ها جلوگیری کنیم؟مهم‌ترین مساله پس از ایجاد زخم در تنه یا اندام‌ها، حفظ خونسردی و کنترل اوضاع است. پس از آن اولین اقدام، کنترل خونریزی است که می‌توان با فشار دست یا با یک پارچه و گاز استریل تمیز آن را کنترل کرد. مرحله دوم پانسمان ساده زخم است که آن هم کار کنترل خونریزی و درد را انجام می‌دهد. اگر ناحیه‌ای از بدن با اشیای برنده مانند شیشه بریده شده بود، امکان عمیق‌بودن زخم زیاد است، بنابراین در این موارد بهتر است سریعا به پزشک مراجعه کنید. پزشک با معاینه دقیق، نوع زخم، لبه‌های آن و وجود جسم خارجی را در زخم بررسی می‌کند، زیرا یکی از عوامل مهم تبدیل زخم‌های حاد به زخم‌های مزمن، وجود اجسام خارجی در زخم است. در این صورت پزشک با توجه به زخم، درمان مناسبی را آغاز می‏کند تا ترمیم صورت بگیرد و از مزمن شدن آن جلوگیری ‌شود.

نیازی به ضدعفونی‌کردن زخم نیست؟

متاسفانه اشتباهی که افراد بعد از ایجاد زخم انجام می‌دهند، استفاده غلط از ضدعفونی‌‌کننده‌های موضعی است. ضدعفونی‌کننده‌ها که در منازل اغلب بتادین است به هیچ عنوان نباید داخل حفره زخم ریخته شود، بلکه باید آن را اطراف حفره زخم استفاده کرد، زیرا بتادین حاوی ید است که به شدت برای سلول‏های زایا و ترمیم‏کننده زخم کشنده است.

پس چنانچه در حفره زخم ریخته شود، قطعا باعث تاخیر در ترمیم زخم می‌شود و متعاقب آن جوشگاه و اسکار بیشتری از زخم به جا می‌ماند.

بهترین شستشو‌دهنده زخم، سرم شستشو یا نرمال‌سالین است. اگر سرم در دسترس نبود، می‌توان زخم را با آب تمیز شست. سپس آن را پانسمان و به نزدیک‌ترین مرکز پزشکی مراجعه کرد.

برای از بین بردن جوشگاه یا اسکار زخم‌ها چه باید کرد؟

در روند ترمیم زخم اصطلاحی تحت عنوان ترمیم بیش از حد داریم که بدن شروع به ساختن بافت‌های اضافی در محل زخم می‌کند. معمولا جوشگاه‌ها به دو واژه جوشگاه «هیپرتروفیک» و جوشگاه «کلویید» تقسیم‌بندی می‌شوند. در جوشگاه‌ هیپرتروفیک، منطقه زخم پرسلول‌ و روی زخم بزرگ و زبر می‌شود و ایجاد برجستگی می‏کند. ایجاد جوشگاه کلویید هم که عوام به آن «گوشت اضافه» می‌گویند معمولا ذاتی و ژنتیکی است و با برجستگی نرم و بد شکلی پوست در محل زخم همراه است و درمان‌های خاص خودش را دارد. بهترین راه برای محو شدن اسکار زخم‌ها، مراقبت‌ خوب از زخم و کنترل ترمیم درست آن است.

در چه زخم‌هایی باید واکسن کزاز تزریق کرد؟

با توجه به واکسیناسیون کامل جوانان و نوجوانان در کشورمان، اغلب زخم‌هایی که در بدن ایجاد می‌شوند نیازی به واکسن ندارند. در موارد بسیار خاصی که زخم به شدت له شده و با خاک یا مدفوع آلوده شده است، یا زخم لبه‌های ناهماهنگ دارد، چنانچه بیش از 10 سال یا در موارد خاص‌تر 5 سال از واکسیناسیون فرد گذشته باشد، تزریق واکسن کزاز لازم است. در غیر این صورت نیازی به تزریق واکسن نیست.